De Noordzee onder druk: het belang van daadwerkelijk beschermde gebieden op zee

De Noordzee staat onder druk. We hebben zowel te maken met een klimaatcrisis als met een biodiversiteitscrisis. Hoewel er de afgelopen decennia belangrijke stappen zijn gezet richting goed Noordzeebeleid, bijvoorbeeld op het gebied van vervuiling en bescherming van visbestanden, is het Noordzeesysteem verarmd en verstoren intensieve menselijke activiteiten het natuurlijke ecosysteem.

Hierdoor is de diversiteit van het bodemleven afgenomen, de kwaliteit van habitats achteruitgegaan, gaat het niet goed met zeevogels en zijn het aantal (met name grote) vissen, waaronder haaien en roggen, afgenomen. Om aan de Nederlandse en Europese klimaatdoelen te voldoen worden er in hoog tempo gebieden aangewezen op het Nederlandse deel van de Noordzee voor windenergie. Ook het beschermen van gebieden tegen bodemberoerende visserij speelt een belangrijke rol bij het behalen van de klimaatdoelen.

Het daadwerkelijk beschermen van deze gebieden gaat echter traag: het geniet niet dezelfde prioriteit als het opschalen van windenergie op zee. In Nederland denken we al meer dan 120 jaar na over gebiedsbescherming in de Noordzee. Op dit moment wordt slechts 5% van de Nederlandse Noordzee werkelijk beschermd. Dit is een gemiste kans, aangezien onderzoek aantoont dat beschermde gebieden economische, ecologische en sociale voordelen bieden die de kosten ruimschoots compenseren. Wij dringen daarom aan op een snelle en effectieve implementatie van bescherming, om daadwerkelijk beschermde gebieden in de Noordzee te realiseren.

Stichting De Noordzee ziet het beschermen van de bodem als een essentieel onderdeel van het beschermen van een gebied. Juist omdat een onverstoorde bodem op de Noordzee belangrijk is voor de biodiversiteit en natuurlijke processen. De bodem heeft het de afgelopen decennia zwaar te verduren gehad, onder andere door de boomkorvisserij. Zwaar slepend bodemvistuig is destructief voor de zeebodem en het leven erin. Studies laten zien dat bodemberoerende visserij tot 41% van het ongewervelde leven van de zeebodem kan strippen, en het herstel meer dan zes jaar kan duren. Met daadwerkelijk beschermde gebieden bedoelen we dan ook gebieden waar geen bodemberoerende visserij of andere verstorende menselijke activiteiten plaatsvinden.

De ambitie voor goed beheerde beschermde gebieden op zee blijft hoog, maar de uitvoering moet nog voldoen aan de nationale en Europese doelstellingen. Het Noordzeeakkoord, dat in januari 2021 door de Tweede Kamer werd aangenomen, brengt ons een stap dichter bij ruimte voor de natuur in een steeds drukker wordende Noordzee. Momenteel is slechts 5% van de Nederlandse Noordzee beschermd. Dankzij het Noordzeeakkoord zal in 2023 13,7% van de Nederlandse Noordzeebodem beschermd zijn, oplopend tot 15% in 2030. Het is wel van groot belang dat de afspraken uit het Noordzeeakkoord worden uitgevoerd en we hebben allemaal een grote verantwoordelijk om ervoor te zorgen dat deze percentages ook daadwerkelijk worden gerealiseerd.

Als onderdeel van het Noordzeeakkoord is het programma Monitoring-Onderzoek-Natuurversterking-Soortenbescherming (MONS) opgesteld, waarbij onder andere de effectiviteit zal worden gemonitord van de in te stellen beschermde gebieden op de lange termijn. Dankzij MONS krijgen we meer inzicht in het functioneren van de Noordzee en hopen we beter te begrijpen wat de draagkracht is van het ecosysteem in het kader van menselijke activiteiten.

Onderzoek wijst uit dat goed vormgegeven beschermde gebieden een positief effect kunnen hebben op de natuurwaarden van een gebied. Binnen zulke gebieden, waar menselijke activiteiten beperkt zijn, krijgt de natuur rust en ruimte. Natuurlijke processen, de biodiversiteit en bijvoorbeeld soorten die afhankelijk zijn van een gevarieerde bodem, kunnen hierdoor floreren.

Bodembescherming is een belangrijke manier om klimaatverandering tegen te gaan. De zeebodem is een van de grootste koolstofopslagplaatsen (of “carbon sinks”) ter wereld. Deze opslag is echter wel kwetsbaar voor verstoring, zoals bodemberoerende visserij en baggeren. Wanneer de bodem wordt omgewoeld, komt koolstof weer in het water terecht, waardoor zeewater sterker verzuurt en de koolstof uiteindelijk mogelijk als koolstofdioxide in de atmosfeer terechtkomt.

Het beschermen van gebieden voor dergelijke activiteiten kan daarom een ondersteunend instrument zijn om de klimaatdoelstellingen te bereiken.

In een recente publicatie bepleiten wetenschappers dat een substantiële toename van de bescherming van de oceanen drievoudig voordelen kan opleveren: bescherming van biodiversiteit, verhoging van de opbrengst van de visserij en veiligstelling van de mariene koolstofvoorraden die door menselijke activiteiten in gevaar worden gebracht. Berekend werd dat om 90% van het huidige risico van koolstofverstoring door bodemberoerende visserij weg te nemen, slechts ongeveer 4% van de oceaan hoeft te worden beschermd, meestal binnen nationale wateren. Uit de resultaten bleek dat landen zoals Nederland een belangrijke bijdrage kunnen leveren om op grote schaal de vruchten te plukken van beschermde gebieden. Een wereldwijd gecoördineerde inspanning zou bijna twee keer zo efficiënt kunnen zijn als ongecoördineerde inspanning op nationaal niveau. Zo blijkt maar weer hoe belangrijk het is om internationaal samen te werken.

Natuurbescherming op zee kan het verlies aan biodiversiteit een halt toeroepen doordat kwetsbare soorten en habitats zich kunnen herstellen. Mits correct beheerd kunnen beschermde gebieden de gemiddelde grootte van vissen en schelpdieren doen toenemen en de gezondheid van de mariene ecosystemen in en om het gebied verbeteren. Uit een recente studie blijkt dat het aantal verschillende vissoorten meer dan vier keer (430%) groter is binnen dan buiten de grenzen van het beschermde gebied. Wat de totale dichtheid betreft, wordt binnen het beschermde gebied 370% meer vis aangetroffen dan in vergelijkbare gebieden waar bodemberoerende visserij nog steeds is toegestaan. Uit de studie blijkt ook dat het aantal commercieel belangrijke vissoorten buiten het beschermde gebied is toegenomen gedurende de periode van 11 jaar na de aanwijzing. De versterking van visbestanden biedt een economisch voordeel voor de visserij.

Er bestaan vele voorbeelden van economische voordelen van gebiedsbescherming die op lange termijn opwegen tegen de kosten. Het Waldron-rapport laat bijvoorbeeld zien dat de economische voordelen van 30% bescherming de kosten met een factor van ten minste 5:1 overtreffen.

Een weerbare Noordzeenatuur is juist in deze tijd uitermate urgent. Er wordt veel gevraagd van de Noordzee: er komt een grootschalige uitrol van windparken en er is behoefte aan zowel voedselproductie, als ook overige activiteiten zoals recreatie, zandsuppletie, defensieoefeningen en olie- en gaswinning. Daarnaast krijgt de Noordzee te maken met klimaatgerelateerde bedreigingen zoals verzuring, zeespiegelstijging en opwarming.

Hoewel het doel van natuurbescherming niet is om de effecten van andere drukfactoren te compenseren, biedt het beschermen enerzijds essentiële natuurversterking voor soorten en habitats en anderzijds versterkt het de ecologische draagkracht die nodig is voor een gezond Noordzee-ecosysteem. Dit kan alleen worden bereikt met goed beheerde beschermde gebieden met voldoende ruimte voor natuur en beperkte drukfactoren. Zo is een gezond marien ecosysteem door zijn buffercapaciteit weerbaarder tegen de ontwikkelingen op de Noordzee en vormt het een stevige basis voor duurzame exploitatie.

Doordat de Noordzeenatuur al zo lang op grote schaal intensief door de mens is gebruikt, is nog niet bekend hoe de natuur er in relatief onverstoorde gebieden uit kan zien. Daarom is het belangrijk dat sommige beschermde gebieden op de Nederlandse Noordzee gebruikt worden als onderzoeks- en referentiegebied.

We kunnen het beheer van de hele Noordzee alleen maar op een verantwoorde manier voeren als we ten minste over een aantal referentiegebieden beschikken waarin veranderingen autonoom zijn en niet het gevolg van lokale ingrepen. Het effect van bescherming van enkele gebieden kan ons enorm veel leren over het beheer van de rest van de zee.

Daarnaast heeft de natuur ook intrinsieke waarde: een niet-economische waarde die betrekking heeft op de welvaart van dieren en planten. We hebben de verantwoordelijkheid om de natuur in de Noordzee te beschermen voor de volgende generaties. Beschermde gebieden zijn nodig als tegenhanger van alle plekken waar de mens intensief gebruikmaakt van natuurlijke hulpbronnen en de natuur verdringt. Het zijn de natuurparken van de Noordzee, die voorkomen dat de natuur ondergeschikt raakt aan menselijke activiteiten. Zo proberen we, net als op land, een balans te vinden tussen de natuur en menselijk gebruik.

Verplichtingen voor het aanwijzen en beschermen van gebieden voor het ecologische netwerk zijn opgenomen in internationale regelgeving, waaronder het OSPAR-verdrag, de Vogelrichtlijn en de Habitatrichtlijn (Natura 2000-gebieden) en de Kaderrichtlijn Mariene Strategie. Het doel van deze instrumenten is het realiseren van een samenhangend netwerk van beschermde mariene gebieden in de EU waarbij de diversiteit van de samenstellende ecosystemen adequaat is gedekt. Aanwijzing van een dergelijk gebied levert geen onmiddellijke visserijmaatregelen op vanwege het Europese karakter en proces van visserijbeheer, en daarom is meer dan 20% van de Nederlandse Noordzee aangewezen als wettelijk beschermd marien gebied, maar is slechts 5% van de bodem echt beschermd.

Uit een analyse van de bodemvisserij-intensiteit in EU Natura 2000-gebieden blijkt dat in 2020 meer dan 2,5 miljoen uur bodemvisserij heeft plaatsgevonden binnen gebieden die zijn aangewezen om Europa’s meest waardevolle en bedreigde mariene soorten en habitats te beschermen, waaronder twee Nederlandse gebieden die in de top 10 staan. De Europese ambities in de Biodiversiteitsstrategie en de Europese Green Deal zijn gericht op de instandhouding van de visbestanden en de bescherming van de mariene ecosystemen. Deze pleiten nu voor 30% beschermde gebieden, waarvan 10% strikt beschermd. Deze plannen zijn van cruciaal belang voor de bescherming van de zee en het herstel van de biodiversiteit.

Beschermde gebieden zijn nodig om de aanwezige natuurwaarden en biodiversiteit in stand te houden, maar ook om deze te versterken. Menselijke activiteiten verstoren het natuurlijke ecosysteem, waardoor kwetsbare vissen en bodemdieren in de Noordzee verloren zijn gegaan of sterk ondervertegenwoordigd zijn. Het onderwaterlandschap bestaat nu voornamelijk uit verschraalde mobiele zandgronden zonder veel hard substraat en rifvormende, langlevende en kwetsbare soorten. Door gebieden te beschermen, zonder schadelijke menselijke activiteiten, kunnen deze processen worden gekeerd voor een hogere diversiteit en meer diverse landschappen.

Zeenatuur is veerkrachtig, en vaak is alleen rust genoeg voor het opstarten van natuurontwikkeling. Soms is er echter een kickstart nodig om verdwenen natuurwaarden lokaal te realiseren, of om natuurontwikkeling te bespoedigen. Daarnaast zijn wettelijke maatregelen noodzakelijk om deze herwonnen natuurwaardes lokaal te beschermen en te behouden.

Een voorbeeld van actieve natuurontwikkeling is het programma De Rijke Noordzee. Ooit was 20-30 procent van de Nederlandse Noordzeebodem bedekt met natuurlijke riffen, zoals oesterbanken. Intussen hebben menselijk ingrijpen en ziekten de biodiversiteit van de Noordzee verminderd en zijn bijna alle natuurlijke riffen verdwenen. De Rijke Noordzee zet zich in voor deze riffen door kansen te benutten die windparken bieden voor natuurontwikkeling, door gebruik te maken van de bodemrust, kunstmatige riffen aan te brengen en oesters uit te zetten om de natuurontwikkeling te versnellen en versterken.

• Voor een optimaal functionerend, gezond en veerkrachtig ecosysteem in de Noordzee, zijn beschermde gebieden van essentieel belang. Daarom pleiten wij voor een snelle, doeltreffende en daadwerkelijke bescherming van ecologisch belangrijke gebieden. Dit betekent uitvoering van de afspraken in het Noordzeeakkoord leidend tot 15% bodembescherming in 2030.
• Beschermde gebieden bieden een reeks aan voordelen die van belang zijn om nationale en internationale doelstellingen te bereiken, waaronder gunstige effecten voor onze klimaatdoelstellingen, voedselproductie, natuurontwikkeling en maatschappelijk welzijn. Wij bevelen aan het belang, de effectiviteit en de waarde van beschermde gebieden te blijven benadrukken en te investeren in onderzoek naar al deze aspecten.
• Beschermde mariene gebieden bieden mogelijkheden voor passief herstel, daarnaast kan actief herstel de natuur een kickstart geven. Wij bevelen aan om kansen voor rijke bodemgemeenschappen en voor actief natuurherstel te onderzoeken. Herstelde natuurwaarden dienen ook te worden beschermd, daarom pleiten wij ook voor wettelijke bescherming voor rifbouwers zoals de platte oester en gestekelde zandkokerworm.

De Doggersbank strekt zich uit over het Duitse, Engelse en Nederlandse deel van de Noordzee. Het is een Natura 2000-gebied onder de Habitatrichtlijn, en is aangewezen vanwege habitattype ‘Permanent overstroomde zandbanken’ H11108 en drie zeezoogdieren: de bruinvis, grijze zeehond en de gewone zeehond. De bank heeft een rijk bodemleven en dient als paaigebied voor vele vissoorten en als voedselbron voor vissen, zeevogels en zeezoogdieren.

Het Friese Front is vanwege de zeekoet een Natura 2000-gebied onder de Vogelrichtlijn, en is daarnaast onlangs aangewezen als zoekgebied voor bodembescherming binnen de Kaderrichtlijn Mariene Strategie. Het is een uniek frontengebied waar verschillende watermassa’s samenkomen, waardoor het zeer voedselrijk is. Dit trekt veel vissen, vogels en zeezoogdieren aan, en is er een hoge biomassa aan bodemdieren. Ook beslaat het gebied een ecologisch interessante overgang van een ondieper naar dieper gebied, waardoor het gebied een hoge biodiversiteit heeft.

De Centrale Oestergronden zijn relatief diep (tot wel 50 m) en rustig. Tot het einde van de negentiende eeuw was 20 procent van de Noordzeebodem bedekt met uitgestrekte oesterbanken, onder andere in een deel van dit diepe, kalme en slibrijke gebied. Deze zijn helaas tussen 1880 en 1926 verdwenen als gevolg van onder andere visserij en ziekten. Er leven nog steeds veel verschillende bodemdieren. Hieronder zijn langlevende soorten als de noordkromp, en zeldzame soorten als de zwarte streepschelp, zandschelp en bolle papierschelp.

De Klaverbank beslaat een kleine 1540 km2, en is een Natura 2000-gebied onder de Habitatrichtlijn. Het is aangewezen vanwege habitattype ‘Riffen’ en drie zeezoogdieren: de bruinvis, grijze zeehond en de gewone zeehond. Het gebied wordt gekenmerkt door grote stenen die dienen als substraat voor een gevarieerd, en voor de Nederlandse Noordzee uniek, bodemleven.